Serbeński (Serbiński) Antoni (1886–1957), malarz, grafik. Ur. 13 XII w Potoku Złotym (pow. buczacki), był synem Michała, administratora majątku ziemskiego, i Anny z domu Hanich.

Po wczesnej utracie rodziców S. był wychowywany przez swego stryja Waleriana Serbeńskiego, lekarza we Lwowie. Do gimnazjum chodził we Lwowie, potem w Nowym Sączu (egzamin dojrzałości złożył w r. 1910). Przez dwa lata studiował prawo na Uniw. Lwow. (jednocześnie pracując zarobkowo), w r. 1912 przeniósł się do Krakowa, gdzie rozpoczął studia w ASP pod kierunkiem Teodora Axentowicza. W r. 1914 został powołany do armii austro-węgierskiej, walczył najpierw na froncie wschodnim, a w r. 1918 we Włoszech. W półr. zim. 1918/19 ukończył studia w ASP. W lipcu 1920 wstąpił ochotniczo do WP, pełnił służbę w parku lotniczym w Krakowie-Rakowicach.

W r. 1920 S. przeniósł się do Wielkopolski, pracował jako nauczyciel rysunków w gimnazjach, najpierw w Rawiczu, od r. 1921 w Inowrocławiu. Tam poznał Jana Kasprowicza, z którym się zaprzyjaźnił (w r. 1923 narysował portret poety). W r. 1924 zamieszkał w Poznaniu i poświęcił się wyłącznie malowaniu. Od r. 1927 pracował jako kontraktowy nauczyciel rysunków w Ostrowie Wpol. W tym czasie wystawiał swe prace w Inowrocławiu (1923, 1934), w Poznaniu: w r. 1926 w salonie poznańskiego Stowarzyszenia Artystów (w marcu, w maju w wystawie wiosennej; w październiku odbyła się wystawa indywidualna S-ego) i w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP). W końcu 1926 r. został członkiem grupy artystów plastyków «Ogniwo», brał udział w jej wystawach w l. 1927 i 1928. Był czynny przy urządzaniu (w r. 1929) Powszechnej Wystawy Krajowej (PWK). W r. 1934 pokazał swe prace na Regionalnej Wystawie Rolniczo-Przemysłowej Powiatu Kępińskiego w Ostrzeszowie, w r. 1937 wystawił kompozycje Las i Św. Idzi w Mikorzynie na ogólnopolskiej wystawie «Sztuka–Kwiaty–Wnętrze» w Poznaniu. W czasie pobytu w Ostrowie zaprojektował i częściowo malował utrzymaną w stylu secesji polichromię auli szkolnej (będącej jednocześnie szkolną kaplicą, do której namalował obraz ołtarzowy Św. Stanisław Kostka) ozdobionej medalionami z portretami wybitnych Polaków.

Ok. 1931 r. S. osiedlił się w Ostrzeszowie (do którego wcześniej przyjeżdżał), zrezygnował z pracy pedagogicznej i poświęcił się wyłącznie własnej działalności artystycznej. Współpracował z wydawanym przez Stanisława Czernika miesięcznikiem literackim „Okolica Poetów”, współtworzył jego szatę graficzną, projektując m.in. okładki do siedmiu zeszytów tego pisma. Wydał też (złożoną z 20 drzeworytów) „Tekę Kępińską” z tekstem Czernika (Ostrzeszów–Kępno 1937–8), zawierającą widoki staromiejskich ulic, zaułków i zabytków (np. Kościół pobernardyński w Ostrzeszowie, Wieża zamku w Bolesławcu). W r. 1938 wziął udział, wraz z Kazimierzem Idczakiem i Piotrem Potworowskim, w zamkniętym konkursie na projekt malowidła dla nowego gmachu Komunalnej Kasy Oszczędności w Kępnie (miało ono przedstawiać akt połączenia Pomorza z Wielkopolską, do realizacji wybrano projekt Potworowskiego).

W czasie drugiej wojny światowej S. mieszkał nadal w Ostrzeszowie, prowadził (w l. 1941–2) tajne nauczanie. Latem 1943, za odmowę namalowania portretu A. Hitlera, został wywieziony na przymusowe roboty do Inowrocławia (pracował w warsztacie malarskim Schinemana), dn. 1 VIII 1944 został skierowany do pracy przy budowie umocnień wojskowych w miejscowości Sokołowo-Gut (w okolicach Włocławka).

Po wojnie był S. współzałożycielem (7 III 1945) i członkiem Tow. Przyjaciół Nauki, Sztuki i Literatury w Inowrocławiu. W poł. marca t.r. powrócił do Ostrzeszowa. Kontynuował swą działalność artystyczną. Malował (obrazy olejne i akwarele, pastele, rysował też węglem, kredką i tuszem), a także uprawiał grafikę (szczególnie drzeworyt, również wielobarwny). Tematem jego prac były widoki okolic Ostrzeszowa, zabytki okolicznych miast, pejzaż wielkopolski: Kościół św. Mikołaja w Olszowej koło Kępna, Stary młyn pod Ostrzeszowem, Las–park w Tokarzewie, Dęby w parku w Antoninie, a także sceny przedstawiające ludzi przy ich zajęciach, w warsztatach pracy, np. Wnętrze kuźni, Podwórze bednarza w Ostrzeszowie. Uprawiał również twórczość portretową, namalował kilka podobizn własnych, wśród nich alegoryczne autoportrety pt. Rybak czy Chrystus–Król. Swe prace graficzne w postaci 20 drzeworytów zebranych w Tece Ostrzeszowskiej (w l. 1953–4) wydał własnym nakładem, ale kolejnego zestawu 20 grafik do zamierzonej „Teki Grabowskiej” nie zdołał już wydać.

W okresie powojennym S. prezentował swe prace na wystawach w Kępnie (1948, 1949) i Ostrzeszowie (1947, 1949, 1954) oraz na ostatniej za życia wystawie w r. 1956 urządzonej w ramach obchodów 700-lecia Ostrzeszowa. Jego ekslibrisy były eksponowane pośmiertnie: w r. 1958 na wystawie «Ekslibrisy wielkopolskie» w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu (ekslibris Wacława Kokocińskiego), w r. 1969 na wystawie w Kępnie, w r. 1973 w ekspozycji «Pięć wieków ekslibrisu polskiego» w Bibliotece Narodowej w Warszawie. S. zmarł 5 III 1957 w szpitalu w Ostrowie Wpol.; pochowany został na cmentarzu w Ostrzeszowie.

S. rodziny nie założył.

Najwięcej prac S-ego znajduje się w Muzeum Ziemi Ostrzeszowskiej i w Domu Kultury w Ostrzeszowie, mają je także muzea w Kępnie, Kaliszu, Lesznie i w Poznaniu, wiele jest w rękach prywatnych.

Postać S-ego jest pierwowzorem bohatera opowiadania Jadwigi Żylińskiej „Przygoda wakacyjna” („Życie Liter.” 1954 nr 31).

Autoportrety S-ego w posiadaniu m. in. Marii Gdyrowej we Wrześni i Lecha Kokocińskiego w W.; – Inowrocławski słownik biograficzny, Inowrocław 1991 z. 1 (Mikołajczak E.); PSB (Gawęcki Witold); Iwański J., Sztuka na Wystawie, w: Regionalna Wystawa Rolniczo-Przemysłowa Powiatu Kępińskiego w Ostrzeszowie 12–15 VIII 1934, Kępno 1934 s. 28; Ogniwo. Grupa Artystów Plastyków w Poznaniu, P. 1928; Ogólnopolski Salon Sztuki. Wystawa „Sztuka – Kwiaty – Wnętrze”, P. 1937 s. 30; Wystawa grafiki A. Serbeńskiego (1886–1957), Słupsk 1973; Bielawska K., Antoni Serbeński 1886–1957, w: Alma Mater Ostroviensis – Księga Pamięci – Non omnis moriar, Ostrów Wpol. 1994; Dzieje Inowrocławia, W.–P.–Tor. 1982 II 387–8; Dzieje Ostrzeszowa, Kalisz 1990 s. 401–6; Grońska M., Nowoczesny drzeworyt polski (do 1945 roku), Wr. 1971 s. 315–17; Helsztyński S., Dobranoc, miły książę, W. 1971 s. 535; Kokociński W., Malarz ziemi kępińskiej i ostrzeszowskiej, „Za i przeciw” R. 3: 1959 nr 15 (autoportret); Kuna M., Stanisław Czernik, Ostrzeszów 1972 s. 72; Kunicki B., Muzealnictwo w woj. kaliskim, „Roczn. Kaliski” T. 10: 1977 s. 365; Majkowski H., O sztuce plastycznej w Poznaniu w czasach poprzedzających wojnę światową aż po dzień dzisiejszy, „Kron. M. Poznania” 1938 nr 2 s. 218; Michałowski P., Ekslibrisy wielkopolskie, P. 1958 s. 23; Pasikowski T., Malarz miasta Ostrzeszowa, „Nowy Świat” R. 5: 1954 nr 39 (dod. do „Głosu Wpol.” nr 247); Waszak S., Kult Jana Kasprowicza w Wielkopolsce, P. 1936 s. 34–5; Wielkopolska szkoła edukacji narodowej, Wr. 1970 s. 138–9, 159, 187, 303, 317, 365–7, 377; – Czernik S., Okolica Poetów – wspomnienia i materiały, P. 1961 s. 24–5; Gdyra A., A. Serbeński – garść wspomnień, „Życie i Myśl” R. 35: 1988 nr 1/2 (autoportret); Kasprowicz-Jarocka A., Córki mówią…, W. 1966 s. 63; Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum Męskiego w Ostrowie Wpol. za l. szk. 1918/19–1928/29 (dziesięciolecie), Ostrów Wpol. 1929 s. 19–20, 25, 49; Żylińska J., Dom, którego nie ma, Wyd. 2, W. 1970 s. 176–7; – „Połudn. Wpol.” R. 6: 1967 nr 4 s. 3 (autoportret); „Sztuki Piękne” R. 2: 1925–6 s. 398, R. 3: 1926–7 s. 76, 159, 199, 318, 359, R. 4: 1927 8 s. 229, 274; – IS PAN: Mater. do Słown. Artystów Pol.; Uniw. Pozn., Wydz. Nauk Społ.: Bielawska K., Antoni Serbeński (1886–1957) (mszp. pracy magisterskiej, 1993); USC w Ostrowie Wpol.: Księga zgonów 1957 nr 82/1957; – Informacje Katarzyny Bielawskiej z Ostrowa Wpol., Marii Gdyrowej z Wrześni, Przemysława Michałowskiego i Ignacego Mosia z P. oraz Jadwigi Żylińskiej z W. (w korespondencji z 4 X 1981 do autora artykułu).

Ryszard Piechowiak